منزل خواجه کمال در خجند

کمال الدین مسعود خجندی (ت. ۱۳۱۹-۱۳۲۰) از زمرۀ سخنوران بزرگی است که با شعر ناب و جذابش در دل هزاران مخلص شعر و ادب فارسی تاجیکی مسکن گزیده است. با کمال تأسف، دربارۀ شرح حال شاعر اطلاع زیادی در دست نیست؛ اما در خجند در منابع تاریخی و در بایگانی مملکت درباره منزل شاعر معلومات فراوانی وجود دارد که گرد آوردن آن ها حائز اهمیت است. این مقاله نیز درپی آن است که اطلاعاتی از منزل خواجه به دست دهد. در ابتدای سال های ساخت شوروی، منزل شاعر نام «آپتیچنایا» گرفت؛ اما خجندیان این گذر را با نام اصلی اش، «خواجه کمال»، یاد می کردند. احتمال می رود که گذر خواجه کمال، منزل شاعر در بین سدۀ چهاردهم و ابتدای سدۀ پانزدهم در اطراف قدمجای اعمار شده باشد. نخستین منابع بایگانی درباره منزل شاعر با سال های هفتاد عصر نوزدهم مصادف اند. در بایگانی آ. کن آمده است که در محل خواجه کمال ۶۳ خانوار اقامت دارند. براساس معلومات آماری سال ۱۹۲۹م در محلۀ خواجه کمال ۱۵۸ نفر و براساس معلومات آماری سال ۱۹۳۱م، ۴۰۲ نفر اقامت داشتند. در معلومات نامۀ سال ۱۸۷۰م آمده است که در مدرسۀ خواجه کمال هشت تا نه طلبه کسب علم می کردند. به قدمجای مزار شیخ نیز در سندهای بایگانی به تکرار اشاره شده است؛ ازجمله در یک سند مربوط به سال ۱۹۰۵م آمده است که در مزار شش نفر شیخ ادای خدمت می کنند. بخش بعدی این مقاله درباب مزار شیخ برهان الدین قلیچ است. شیخ برهان الدین که بین مردم خجند به «برهان قلیچ» معروف است، از شخصیت های نامدار وادی فرغانه است. نگارنده ضمن بیان اطلاعات مبسوطی راجع به مزار شیخ، شرح حال مفصلی از وی نیز آورده است.